ساری: مجموعه بناهای فرح آباد - جام پارسی

ساری: مجموعه بناهای فرح آباد

از جمله بناهای حاشیه دریای خزر مجموعه زیبای فرح آباد است. این مجموعه در پانزده کیلومتری شهر ساری و دو کیلومتری دریای مازندران واقع شده است. منابع و متون تاریخی موقعیت جغرافیایی این بناها را در روستای طاحان(1)، نزدیک بندری به همین نام - که در عهد صفویه بندری آباد و معتبر بوده است - مشخص کرده اند. شاهان صفوی، بویژه شاه عباس، علاقه خاصی به این محل داشته و همه ساله، تابستان، مدتی در این شهر اقامت می کرده اند و مانند سایر شهرهای مازندران؛ بهشهر، ساری و گرگان بناهای متعددی در آن ایجاد کرده اند. بناهای مجموعه فرح آباد شامل کاخ، پل، مسجد، آب انبار، حمام، کاروانسرا، مدرسه، بازار و خیابانهای متعددی بوده است که در اطراف رود تجن ساخته بودند. متأسفانه این مجموعه ی زیبا در قرون اخیر در اثر عوامل طبیعی، جنگل کاری و توسعه کشاورزی تخریب شده است، ولی آنچه از بقایای آن مشاهده می شود دلالت بر شکوه و زیبایی آن در عهد صفوی دارد.

معماری این مجموعه به معماری دیگر بناهای عهد صفوی در قزوین، صفی آباد و تا حدودی اصفهان شبیه است. اسکندربیک منشی در کتاب عالم آرای عباسی شکل گیری بندر فرح آباد را شرح داده و از بناهایی به نام دارالسرور و دارالسلطنه نام می برد.

از سیاحان خارجی پیتر و دلاواله ایتالیایی که در 1025، زمان سلطنت شاه عباس صفوی، به ایران آمد مدتی در فرح آباد اقامت گزیده است. وی در سفرنامه ی خود فرح آباد را با قسطنطنیه مقایسه کرده و از آن به عنوان یکی از شهرهای مهم مازندران نام می برد. رونق و آبادانی فرح آباد در اواخر سلطنت شاه عباس دوم بتدریج به سرانجام رسید و طبق نوشته مورخان در 1076 هجری به دست قزاقان روسی- که در کسوت بازرگان به بندر فرح آمده بودند- غارت شد و سپس به آتش کشیده شد و ساکنان آن قتل عام شدند. بعد از این حمله فرح آباد روی آبادانی به خود ندید و از آن همه عظمت چیزی باقی نماند و به روستای کوچکی مبدل شد. شناسایی بافت اصلی شهر و آثار معماری آن مستلزم کاوشهای باستانشناسی در منطقه است؛ آنچه شرح داده می می شود بقایای آثار معماری گذشته است که در گوشه و کنار روستای فعلی فرح آباد به چشم می خورد.

مسجد فرح آباد به شکل چهار ایوانی بنا شده و دارای سردر ورودی بزرگی است. مانند سایر مساجد عهد صفوی، این مسجد نیز در قسمت ورودی، ایوانها و طاقنماها مزین به کاشیهای رنگارنگ است. در قسمت جنوبی مسجد شبستانی بزرگ با طاقهای هلالی روی ستونهای بزرگ آجری قرار گرفته است. در اطراف حیاط یا میانسرا حجره های یک طبقه دیده می شود. گنبد شبستان جنوبی از نوع دو پوش پیوسته است که آن را با آجر پوشانده اند. تزیینات دیگر مسجد به صورت کاربندی، مقرنس و گچبری است که در شبستان، قسمت فوقانی محراب، جلوخان و ورودی مسجد به چشم می خورد. در وسط حیاط حوضی واقع است که در گذشته از طریق تنبوشه های سفالی از ضلع شمالی مسجد آب وارد آن می شد. ساختمان مسجد از آجر، در میزان های ضلع شمالی مسجد آب وارد آن می شد. ساختمان مسجد از آجر، در میزان های 6 ضربدر 26 ضربدر 26 و 5 ضربدر 25 ضربدر 25 سانتیمتر ساخته شده، و ملاط آن ساروج است.

از دیگر بناهای مجموعه فرح آباد، بقایای ساختمان کاخی است که از طریق شاه عباس صفوی ایجاد شده و در سفرنامه ها به نام کاخ جهان نما معرفی شده است. این کاخ نیز مانند سایر کاخهای صفوی (در قزوین و اصفهان و بهشهر) در وسط باغی بزرگ به صورت دو طبقه ساخته شده و تمام قسمت داخلی کاخ با نقاشی و تزیینات مختلف آراسته شده است. توصیف کاخ جهان نمای فرح آباد را می توان در بیشتر سفرنامه های هیأتهای خارجی که هنگام اقامت شاهان صفوی در مازندران به این ناحیه آمده اند، مطالعه کرد.

فریزر می نویسد: از فرح آباد که به امر شاه عباس و در اوج قدرت آن پادشاه پی افکنده شد، اینک ویرانه هایی به جای مانده است. این ویرانه ها در دهانه ی رود تجن که از ساری می گذرد، قرار گرفته است و از خود شهرساری هفده مایل فاصله دارد. در اینجا ویرانه ی کاخ شاهی با حرم و اندرون همچنین بقایای مسجد زیبا و بازارها بر جای مانده است. این ابنیه را با اسلوبی صحیح و محکم ساخته اند، اما هوای این استان چنان مرطوب است که اکنون تمامی آنها را به تلّی از خاک بدل کرده است.

همچنین دونالد ویلبر، که شرح نسبتاً کاملی از کاخ جهان نما درکتاب باغها و کوشکها نوشته، معتقد است که کاخ مزبور در خارج از میدان شهر، مشرف به دریای خزر بوده و طرح آن نیز مانند کاخهای اشرف البلاد بوده است.

پل فرح آباد: این پل دارای نه دهانه ی آجری است که ارتباط دو ناحیه ی فرح آباد را برقرار می کرده است. این پل آجری که روی رودخانه ی تجن ساخته شده، دارای طرح بسیار زیبایی است. از جهانگردانی که از پل فرح آباد دیدن کردند مکنزی است که از آن به عنوان یکی از پلهای زیبای عهد صفوی یاد کرده است. ناصرالدین شاه قاجار هم در سفرنامه ی خود از قایقرانی در رودخانه تجن و گذر از پل فرح آباد یاد کرده، می نویسد که چند چشمه از پل خراب شده است.

پی نوشت :

1. Tahan

منبع:کتاب تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی/سمنبع: راسخون